top of page
  • Writer: Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
    Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
  • May 1
  • 6 min read


Það er kafli úr Um tímann og vatnið eftir Andra Snæ Magnason sem hefur ásótt mig allt frá því ég las hann fyrst. Ég las bókina fram og aftur fyrir nokkrum árum þegar ég gerði útvarpsþætti byggða á henni fyrir Rás 1 en ég man ekki eftir því að hafa komið þessu tiltekna broti fyrir í þáttunum. Kaflinn ber heitið „Kannski verður allt í lagi“ og í þessu broti veltir höfundur fyrir sér forgengileika náttúrunnar, því hversu hratt landslag getur breyst og hversu fljótt mannfólkið er að aðlagast breyttum aðstæðum:

 

Fólk lifir í sínum heimi, það venst sínu umhverfi og getur ekki eytt tilfinningum í söknuð vegna alls sem hefur breyst. Við höfum hæfileika til að sjá fegurð í forgengileika og eyðileggingu, heillumst af rústum og fornminjum. Það er til fólk sem býr í eyðimörkum og finnur fegurð og dýpt í auðninni, rétt eins og fólk getur búið á ísbreiðum heimskautanna þar sem tré eða blóm hafa varla sést.

(Andri Snær Magnason, Um tímann og vatnið, bls. 251)

 

Um tímann og vatnið kom út haustið 2019 og síðan þá hefur margt vatn runnið til sjávar, bókstaflega. Síðustu ár annars áratugar 21. aldarinnar voru ef til vill niðurlagið á því friðar- og jafnréttisskeiði sem fólk af minni kynslóð, þúsaldarkynslóðinni, ólst upp við. Árið 2020 kom Covid og setti allt úr skorðum, 2021 náðu Talibanar aftur völdum í Afganistan, 2022 hófst innrás Rússa í Úkraínu, 2023 þjóðarmorð Ísraels á Gaza og 2024 var Trump kjörinn forseti Bandaríkjanna í annað sinn (til að nefna aðeins nokkrar alþjóðlegar hörmungar). Það er kannski ekki skrýtið að Z-kynslóðin sem allir bundu svo miklar vonir við sé svo ringluð; farin að ganga um vopnuð hnífum og búin að taka karlrembu og kynjahlutverk feðraveldisins aftur upp á sína arma, kannski átti hún aldrei séns í ölduróti samtímans. Ég vil ekki hljóma bölsýnn en það er tilfinning margra af minni kynslóð að vonin sem við ólumst upp við sé að mörgu leyti dáin. Það er ekki þar með sagt að þúsaldarkynslóðin hafi verið laus við öldurót samtímans, við erum jú kynslóðin sem horfði á nokkurþúsund manns deyja í beinni útsendingu þegar við vorum í grunnskóla og kynslóðin sem hlustaði á forsætisráðherra biðja Guð að blessa Ísland þegar við vorum í mennta- og háskóla. En það var óneitanlega meiri von í loftinu á árunum í kjölfar þessara hörmunga heldur en nú (ef þið eruð ósammála mér megið þið endilega láta í ykkur heyra). Sviðslistamaðurinn Birnir Jón Sigurðsson orðaði þessa tilfinningu fullkomlega í Örvæntingarpistlaröð sinni „Hvað varð um gæskuna?“ sem flutt var í Víðsjá á dögunum:


Ef menningin á öðrum áratug þessarar aldar var Obama, #metoo, Angela Merkel, veganismi, Gréta Thunberg, réttlætisriddarar og Parísarsáttmálinn, þá er menningin nú á þriðja áratugnum kjötát, incels, trad wives, ræktin og fasismi.

(Birnir Jón Sigurðsson, „Hvað varð um gæskuna?“, Víðsjá, RÚV, 2025)


Á síðustu fimm árum hefur átt sér stað ein allsherjar pólitísk og menningarleg tískusveifla, svokallað „vibe shift“, og tilfinningarnar sem ráða ríkjum í vestrænni menningu núorðið eru öðrum fremur ringulreið, afstæðishyggja, íhaldssemi, grimmd og einstrengingsleg einstaklingshyggja. Það er ekki lengur í tísku að vera meðvitaður eða láta sig hluti varða, við eigum að vera köld, sterk og einsleit. Ungt fólk tekur gagnrýnislaust upp íhaldssamar skoðanir fyrri kynslóða og fullorðið fólk virðist hafa meiri áhyggjur af þeim sem líta öðruvísi út en þau, svo sem innflytjendum og trans fólki, heldur en aðförum að lýðræðinu og endurkomu fasismans. Það sem virtist dystópískt og fjarlægt fyrir aðeins örfáum árum er orðið daglegt brauð og stundum þegar maður opnar fréttamiðlana blasa við svo furðulegar fyrirsagnir að það er eins og maður sé staddur í einhverju myrku Grimms-ævintýri: Vondi kóngurinn vill sölsa undir sig Grænland, úlfarnir eru komnir aftur á kreik í Evrópu og Rauði Krossinn ráðleggur fólki að búa sig undir heimsendi. Það er kannski ekki nema von að maður spyrji sig eins og Eleanor í sjónvarpsþáttunum The Good Place (ekki lesa lengra ef þið viljið forðast spoiler) þegar hún fattar loks að handanheimurinn sem hún er stödd í er ekki sá sem hún hélt að hann væri: „Við erum á vonda staðnum, ekki satt?“ The Good Place, fyrir þau sem ekki vita, eru heimspekilegir gamanþættir sem voru sýndir á árunum 2016-2020 og segja frá Eleanor Shellstrop (leikin af Kristen Bell), konu sem vaknar upp í handanheimi sem við fyrstu sýn virðist vera himnaríki en er þegar nánar er að gáð eins konar helvíti sérhannað til þess að blekkja þau sem í því dvelja.


En hvað gerir maður þegar maður finnur sig á vonda staðnum? Hvernig bregst maður við? Þetta er spurning sem öllum er hollt að spyrja sig, jafnvel þótt að allt sé ókei; við lendum jú öll einhvern tímann á slæmum stað í lífinu og þá er betra að vera undir það búinn. En eru hlutirnir eitthvað sérstaklega slæmir í nútímanum? Margir vilja meina að við höfum aldrei haft það betra en akkúrat núna; aldrei lifað lengur og aldrei átt meiri pening. Þessi uggur og ótti sem einkennir samtímann er þó ekki úr lausu lofti gripinn, víða um Vesturlönd keppast alræðisöfl við að brjóta á bak lýðræði og mannréttindi og svo er það auðvitað blessuð loftslagsváin sem vofir yfir öllu eins og hvítgenglarnir í Krúnuleikunum en gleymist stundum algjörlega í samfélagsumræðunni. Síðasta ár var, líkt og árin níu þar á undan, það heitasta síðan mælingar hófust og jafnframt það fyrsta til að brjóta 1,5 gráðu múrinn svo ljóst er að Parísarsáttmálinn sem undirritaður var fyrir áratug stendur ekki styrkum fótum. En hvað skal gera andspænis öllu þessu vonleysi og hvernig skal berjast á móti bölsýni í veröld sem hefur yfirgefið vonina?


Ég finn það á sjálfum mér að ég hef minni og minni þolinmæði fyrir neikvæðum fréttum, ég lít ósjálfrátt í hina áttina eða hætti að hlusta þegar loftslagshamfarir og þjóðarmorð ber á góma. Sumt er einfaldlega of stórt og of sárt til að hægt sé að horfast beint í augu við það. Þessi frestunarárátta gengur þó ekki til langs tíma og á endanum þurfum við að horfast í augu við hlutina hvort sem okkur líkar það betur eða verr. Leitum aftur í bók Andra Snæs, Um tímann og vatnið:

 

Þar sem jökulinn bar við loft ríkin fegurðin enn. Heimurinn þarf ekki að verða ljótur þótt hann breytist, þótt okkur fjölgi eða fækki. Ég finn að ef ég stilli hugann þá verður allt í lagi að lokum, jafnvel þótt allt fari á versta veg. Ég fer hikandi með hugann á þennan stað, finn hvað það er stutt í níhilismann; skeytingarleysið. Það er dáleiðandi, allt verður afstætt. Hugsunin er seiðandi eins og sírenusöngur, freistandi að sleppa tökunum, alheimurinn er milljarða ljósára að stærð og við erum bara lítill neisti í ármilljarða samhengi, í raun ekkert nema enn eitt öskulagið í jarðsögunni.

(Andri Snær Magnason, Um tímann og vatnið, bls. 257.)

 

Ef til vill er ákveðin uppgjöf fólgin í því að sætta sig við það sem maður fær ekki breytt. Sleppa bara tökunum og leyfa lífinu að ganga veg allrar veraldar. Hjól heimsins halda jú áfram að snúast hvort sem við streitumst gegn þeim eður ei. Það eru ábyggilega sumir sem finnst þetta viðhorf vera heigulsháttur. En mig langar að færa rök fyrir því með því benda á nokkuð sem hefur reynst mér haldreipi í ólgusjó lífsins og bjargræði gegn vonleysinu. Það er nefnilega raunverulegur lækningarmáttur fólginn í því að leita fegurðar í heimi sem upphefur ljótleikann, mýktar í heimi sem upphefur grimmdina, árvekni í heimi sem upphefur sinnuleysið. Eða eins og Sigurður Pálsson orti í einum af sínum síðustu ljóðum: „Hvað sem hver segir er fegurðin ekki skraut heldur kjarni lífsins“. Eitt stærsta verkefni skálda og rithöfunda í kjölfar heimsstyrjaldanna tveggja sem skóku heimsbyggðina á síðustu öld var að finna aftur fegurðina í heimi sem hafði brotið hana rækilega á bak aftur með hörmungum stríðsins og helfararinnar. Þetta sést greinilega í verkum pólskra skálda á borð við Czesław Miłosz, Tadeusz Różewicz og Adam Zagajewski. Ljóð Różewicz, „Hirðið ekki um okkur“, fangar fullkomlega þá aftengingu sem þau er lifðu þessa hamfaratíma hljóta að hafa upplifað við það sem verður eingöngu lýst sem gengisfall mennskunnar:

 

Gleymið okkur

gleymið okkar kynslóð

lifið eins og menn

gleymið okkur

 

við öfunduðum jurtir og steina

jafnvel hunda


(þýðing Einar Bragi og Jón Óskar, úr Erlend nútímaljóð, 1958)

 

Sem mótvægi við þessu má svo lesa ljóð Adams Zagajewski, „Reyndu að lofa hinn afskræmda heim“, sem varð heimsfrægt er það birtist í fyrsta tölublaði New Yorker tímaritsins í kjölfar árásarinnar á tvíburaturnana 11. september 2001.

 

Þú verður að lofa hinn afskræmda heim.

Þú fylgdist með glæstum snekkjum og skipum;

eitt þeirra átti langa ferð framundan,

á meðan óminni saltsins beið hinna.

Þú hefur séð veglausa ferð flóttamannanna,

þú hefur heyrt glaðværan söng böðlanna.

Þú ættir að lofa hinn afskræmda heim.


(þýðing Þorvaldur S. Helgason, birtist á Starafugli 2017)

 

Vonandi þurfa ljóðskáld nútímans ekki að takast á við jafn stórt verkefni og ljóðskáld eftirstríðsáranna þurftu að gera fyrir rúmum 80 árum. En verkefnið er svo sem alltaf það sama, vandamálin eru bara mis aðkallandi. Ég held að hlutverk okkar sem lifum þessa umbrotatíma sé að bera fegurðinni, sannleikanum og voninni vitni. Ekki þrátt fyrir grimmd og vonleysi heimsins einmitt vegna þess að „við höfum hæfileika til að sjá fegurð í forgengileika og eyðileggingu“, eins og Andri Snær orðar það. Heimurinn mun alltaf innihalda bæði grimmd og kærleika og á endanum er það undir sjálfum okkur komið hverju við forgangsröðum og hvað við upphefjum. Í samfélagi sem upphefur grimmd og ljótleika þá er það að bera fegurðinni vitni ekki bara róttæk afstaða heldur raunverulegt móteitur.

 

ÞSH, 1. maí 2025.

 
 
 
  • Writer: Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
    Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
  • Mar 25
  • 3 min read


Lífið fer í hringi og um daginn fékk ég þær skemmtilegu fréttir að ég hefði hlotið 1. verðlaun í ljóðasamkeppni Júlíönu bókmenntahátíðarinnar í Stykkishólmi, sömu verðlaun og ég hlaut árið 2018. Verðlaunaljóðið, Úrið hans Magnúsar, er samið í minningu tveggja manna; móðurafa míns séra Lárusar Þorvaldar Guðmundssonar sem lést í júní 2024 og afabróður míns Magnúsar Guðmundssonar sem lést úr berklum á Sauðárkróki 1941 aðeins 21 árs gamall. Ljóðið er innblásið af forláta Michelsen vasaúri Magnúsar sem hann fékk í fermingargjöf sem afi gaf mér nokkrum árum áður en hann lést sjálfur, en fjallar líka um 90s sjónvarpsþættina Úrið hans Bernharðs, lífið, dauðann og dularfullt eðli tímans. Það má lesa hér að neðan.

ÞSH, 25. mars 2025.



Úrið hans Magnúsar

 

Hvað eruð þið að gera í nútímanum, sem var okkar framtíð, spyrja hin dauðu ... 

Jenny Erpenbeck

 

Fyrir LÞG (1933-2024)

og MG (1920-1941)

 

I.

tíminn líður furðulega síðan þú fórst

tíu dagar í dag

tuttugu ár í gær

vildi að ég gæti stoppað tímann eins og Bernharð

en sennilega er það of seint

 

lítill strákur og gamall maður sitja í opnum báti

stoppa í miðjum firðinum og kasta út

þeir segja ekki orð við hvorn annan

allt sumarið

fiskarnir sperra eyrun

 

ég er tólf ára

ligg í rúminu með mömmu

fingur snerta hnúð í hálsi

hún grætur hljótt

ég veit það verður allt í lagi

 

á Sauðárkróki liggur ungur maður í lokaðri kistu

hann hét Magnús, alveg eins og bróðir sinn

sem lést í spænsku veikinni

fjölskyldan á Ísafirði

hlustar á jarðarförina í útvarpinu

úrið fá þau sent í pósti

 

ég er þrettán ára

skelli skólatöskunni á gólfið og sest í sófann

flakka á milli stöðva

tónlistarmyndbönd, sápuóperur og Úrið hans Bernharðs

mamma liggur í hægindastólnum á baðsloppnum

lækka í sjónvarpinu svo hún vakni ekki

 

ungur guðfræðinemi opnar dyrnar á herberginu sínu

brotinn gluggi og tómar brennivínsflöskur

á rúminu svört fótspor frá Hamri og Jökli

á meðan þjóðskáldin drukku framtíðina frá sér

var hann að smíða hús í Kópavogi

samt er honum hent út af vistinni

 

ég er tuttugu og fimm ára

heimsæki mömmu á spítalann

bólgan eftir aðgerðina svo mikil

að ég get ekki horft í augu hennar

brotna niður í bílnum fyrir utan

 

sendiráðsprestur gengur inn á spítala

sér sjúkraliða flytja barn á milli deilda

í hitakassanum glittir í tvö nakin augu

þú þekktir mig

endurtekur hann allar götur síðar

 

ég er þrjátíu og tveggja ára

bruna með mömmu og bróður upp í Kópavog

þegar við komum ertu farinn

geri krossmark yfir ennið þitt, enn volgt

segi brandara til að létta á stemningunni

en sé strax eftir því

 

II.

tíminn líður furðulega síðan þú fórst

níutíu dagar í dag

hundrað ár í gær

vildi að ég gæti stoppað tímann eins og Bernharð

en sennilega er það of snemmt

 

hvernig sérðu fyrir þér árið?

eins og köku í Trivial Pursuit

hver mánuður ein sneið

eins og slönguspil

dagarnir skjótast upp stigann og ofan í skoltinn

eða eins og hengimann

hver stafur, hver sekúnda, einu skrefi nær fallinu

 

sem barn óttaðist ég veldisvöxt áranna

stóð stuggur af ártalinu 2008

fannst of langt liðið frá nútímanum

en það sem ég hef lært

er að tíminn er ekki til

tíminn er tálsýn

 

hvernig er annars hægt að útskýra það

af hverju við, hin lifandi, fáum svo lítið af honum

en þið, hin dauðu, svo mikið

eigum við þá ekki að fara að koma okkur?

spurðir þú í einni af síðustu heimsóknunum

samt tók það þig tvo mánuði að koma þér

 

svo margt sem ég hefði viljað vita

svo margar sögur, svo margar spurningar

í staðinn sit ég uppi með bækurnar, hempurnar

og úrið hans Magnúsar

stundum trekki ég það upp

leyfi tímanum að líða

 
 
 
  • Writer: Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
    Þorvaldur Sigurbjörn Helgason
  • Mar 7
  • 3 min read

Steingrímur Sturla hefði ábyggilega skemmt sér vel á árshátíð LHÍ á Selfossi um daginn.
Steingrímur Sturla hefði ábyggilega skemmt sér vel á árshátíð LHÍ á Selfossi um daginn.

Árið 2025 byrjaði með hvelli hjá mér sem er kannski ástæðan fyrir því að ég hef ekkert bloggað síðan í fyrra. Ég er búinn að vera alveg fáránlega upptekinn í vinnu, félagslífi, ræktinni, tónlistinni osfrv. en ég nenni ekki að eyða of mörgum orðum í það og ætla frekar að segja ykkur frá því nýjasta sem er að gerast í skrifunum hjá mér.


Enn eitt hjartaljóðið

Fyrsta útgáfa ársins var ljóð eftir mig í hinu gamalgróna Tímariti Máls og menningar. Ég er búinn að skrifa reglulega fyrir TMM undanfarin ár, ljóð, gagnrýni, pistla ofl. og það er alltaf gaman að birta í þessu sennilega rótgrónasta og vandaðasta menningariti landsins. Fyrsta hefti 2025 var gefið út í samstarfi við bókmenntahátíðina Queer Situations sem haldin var í fyrsta sinn í lok síðasta sumars en ljóðið mitt var einmitt frumflutt á ljóðakvöldi hátíðarinnar sem haldið var á Loft Hostel. Ljóðið sem um ræðir ber titilinn 2024: Mæling og mætti kannski túlka sem eftirmála við bókina mína Gangverk sem kom út 2019. Já, ég veit, enn eitt hjartaljóðið, þetta er þó aðeins meira absúrd heldur en lunginn af Gangverk. Ég vona að ritstjórar tímaritsins fyrirgefi mér það (ef þeir lesa þetta blogg þeas.) að gerast svo kræfur að birta ljóðið í heild sinni hér að neðan.




Játningar spíttskálds

Önnur útgáfa ársins er svo smásaga eftir undirritaðan sem kom út í vikunni á veftímaritinu Stelkur en það eru nokkur persónuleg tíðindi því þetta er fyrsta smásagan (og tæknilega fyrsti prósinn) sem ég gef út í 7 ár! Síðasta smásaga sem ég gaf út var nefnilega smásaga sem birtist í TMM í lok árs 2018. Stelkur er ofboðslega spennandi verkefni sem þau Þórdís Helgadóttir og Kári Tulinius standa að, veftímarit sem sérhæfir sig í birtingu smásagna í lengri kantinum, fjórar smásögur koma út á hverjum ársfjórðungi og hægt er að lesa allt arkífið þeirra frítt á stelkur.is. Sagan mín ber heitið Sjö hafnanir Steingríms Sturlu og kviknaði algjörlega óvænt í mikilli bugun eftir andvökunótt í janúarskammdeginu þegar ég þurfti að mæta til vinnu eldsnemma á laugardagsmorgni til að sitja yfir inntökuprófum í Listaháskólanum. Sagan mín fjallar um seinheppna skáldið Steingrím Sturlu og raunir hans á einum degi þar sem nánast allt í lífi hans fer úrskeiðis. Eflaust munu einhverjir reyna að lesa þessa smásögu sem sjálfsævisögulega, enda hef ég verið frekar opinn með baráttu mína við pennann (sbr. Skáldaskúffuna #5) og ég get alveg viðurkennt að ég dró innblástur frá mörgum raunverulegum atvikum sem hent hafa mig og fólk sem ég þekki við skrif sögunnar. Steingrímur Sturla er hins vegar ekki sjálfsævisögulegur karakter, hann er ákveðin erkitýpa sem er samansettur úr ýmsum persónuleikum sem ég hef kynnst í íslensku bókmenntalífi með dassi af verstu útgáfunni af sjálfum mér sirka 2016. Örvæntingafullur bóhem sem ætlast til mikils af umheiminum en lítils af sjálfum sér; skáldlegt dramb í bland við mikið óöryggi. Í stuttu máli: 101 fuccpoet af verstu gerð. Ég hafði allavega mjög gaman af því að skrifa þessa sögu og vonandi hefur fólk líka gaman af því að lesa hana.


Næstu skref

Mars stefnir í að verða gjörsamlega ruglaður mánuður, ég er að fara í kórbúðir um helgina með Klið í Skálholti, syngja á tvennum tónleikum á vegum FÍH eftir nokkrar vikur, skipuleggja og halda sviðslistaþing í LHÍ í lok mánaðar og margt fleira. Inn á milli langar mig svo líka að skrifa meira, kannski aðra smásögu eða halda áfram með skáldsöguna, en það verður þó bara að koma í ljós hvernig það gengur. Svo þarf ég líka að koma fjármálunum í lag því ég er orðinn alveg jafn auralaus og Steingrímur Sturla, þannig ef lesendur vita um einhver gigg fyrir 33 ára gamalt ungskáld þá megið þið endilega hnippa í mig. Svo eru allavega tveir spennandi bókmenntahlutir á döfinni, þar af ein útgáfa en ég er með grein í hinu flotta tímariti Myndlist á Íslandi sem kemur út síðar í mánuðinum, mín fyrsta útgefna grein um myndlist. Svo er ein svolítið spennandi tilkynning í vændum sem ég má ekki greina frá alveg strax en mun eflaust skrifa um hér þegar að því kemur. Annars ætla ég bara að reyna að halda mér á floti í þessum ólgusjó lífsins, enda er mars grimmastur mánaða. Eða var það apríl? Skiptir ekki máli!


ÞSH, 7. mars 2025


P.S. Ef þú klikkaðir á þetta blogg í gegnum Facebook í von um það að fá eitthvað djúsí slúður um árshátíð LHÍ á Selfossi þá lentir þú því miður í skáldlegri smellubeitu. Ég get hins vegar vottað fyrir það að árshátíðin var mjög skemmtileg, ég fór t.d. í hjólið á bar í nýja miðbænum þar sem bjórinn á forsíðumyndinni var unninn.

 
 
 
bottom of page